Κάθε ανθρώπινη ενέργεια υπόκειται σε κριτική. Ο χαρακτήρας και η συμπεριφορά του ατόμου, οι επιδιώξεις του και τα μέσα με τα οποία πραγματοποιεί τους σκοπούς του, οι ιδέες και οι απόψεις του ελέγχονται από το άμεσο περιβάλλον του και επιδοκιμάζονται ή αποδοκιμάζονται. Στην πολιτική ζωή κρίνονται συνεχώς οι αποφάσεις και οι πράξεις όσων χειρίζονται τις τύχες ενός λαού. Κρίνονται επίσης οι κοινωνικοί θεσμοί και οι κοινωνικές καταστάσεις και ανάλογα επιδιώκεται η διατήρησή τους ή η αντικατάστασή τους με άλλες μορφές. Κυρίως όμως συναντά κανείς την κριτική στο χώρο των δημιουργημάτων του πνεύματος και ιδιαίτερα στην καλλιτεχνική δημιουργία.
Σκοπός της κριτικής δεν μπορεί να είναι άλλος από την εύρεση της αλήθειας, την επισήμανση του ορθού, του καλού και του ωραίου και τη διάκρισή τους από το εσφαλμένο, το κακό και το άσχημο. Η αξία της είναι ανυπολόγιστη, όταν κινείται σε κάποια όρια και όταν υπάρχουν οι προϋποθέσεις για τη σωστή άσκησή της.
Πολλοί όμως ταυτίζουν την κριτική με την επίκριση. Είτε από υπερβολική αυστηρότητα είτε από εμπάθεια, νομίζουν ότι έργο του κριτή είναι να επισημαίνει μόνο το κακό, την παρέκκλιση, και να καυτηριάζει. ’Έτσι κρίνουν και επικρίνουν τους πάντες και τα πάντα χωρίς μάλιστα να προτείνουν μια λύση ή να υποδεικνύουν το σωστό. Κατακεραυνώνουν από το ύψος της περιωπής τους όλα τα συμπτώματα της σύγχρονης πνευματικής, πολιτικής και κοινωνικής ζωής, δεν αφήνουν απαρατήρητο κανένα παραστράτημα. Μια τέτοια κριτική, όσες φορές εκδηλώθηκε, έβλαψε παρά ωφέλησε. Η περιστολή του κακού ή η αποφυγή του, που είναι το προσδοκώμενο αποτέλεσμα της επίκρισης, σπάνια επιτυγχάνεται. Εκείνο που προκαλεί με βεβαιότητα είναι η αντίδραση, το σταμάτημα φιλότιμων προσπαθειών, η ηττοπάθεια και η απογοήτευση. Καθώς μάλιστα δε συνοδεύεται από συγκεκριμένες θετικές προτάσεις, προκαλεί σύγχυση και αμηχανία.
Άλλοι πάλι πιστεύουν ότι το μυστικό της κριτικής βρίσκεται στην επισήμανση των αρετών και πλεονεκτημάτων και στην επιδοκιμασία τους. Ο έπαινος αναμφίβολα είναι χρήσιμος, γιατί δίνει ώθηση για καινούργιες και τελειότερες δημιουργίες. Είναι όμως και επικίνδυνος, γιατί δημιουργεί ψευδαισθήσεις και ενθαρρύνει πρωτοβουλίες που μπορούν να αποβούν μοιραίες. Συχνά τέτοια κριτική στάθηκε αιτία να προβληθούν ασήμαντοι, να εκτιμηθούν έργα χωρίς ιδιαίτερη καλλιτεχνική αξία. Αυτά τελικά σημαίνουν παραπλάνηση και νόθευση των κριτηρίων των άλλων.
Η ορθή κριτική διαθέτει και βέλη επικριτικά και λόγους εγκωμιαστικούς. «Κρίνω» σημαίνει πως δεν κτυπώ μόνο αυτό που νομίζω κακό για να το περιστείλω, αλλά επισημαίνω και το καλό για να το αναδείξω και να το προωθήσω. Για να είναι μάλιστα πιο αποτελεσματική, έχει στις αποσκευές της και λύσεις και υποδείξεις για να βελτιωθεί μια κατάσταση, να εκτελεστεί καλύτερα ένα έργο. Αυτό βοηθάει τον κρινόμενο να βελτιώσει την ποιότητα της δουλειάς του: Έτσι η κριτική μεταβάλλεται σε δύναμη δημιουργική. Ο κριτικός της καλλιτεχνικής δημιουργίας μπορεί να γίνει ο παιδαγωγός του κοινού, αφού είναι σε θέση να ανακαλύψει το πραγματάκι ωραίο και να το παρουσιάσει στους άλλους βοηθώντας τους ταυτόχρονα να το προσεγγίσουν και να το χαρούν. Είναι με άλλα λόγια η γέφυρα που ενώνει το δημιουργό με το κοινωνικό σώμα. Εκτός από αυτό μπορεί ο ικανός κριτικός με τις συγκεκριμένες υποδείξεις του να ενθαρρύνει νέες καλλιτεχνικές τάσεις και να ενισχύσει πρωτοβουλίες για ανανέωση των καλλιτεχνικών μορφών.
Όπως όμως κι αν εκδηλώνεται η κριτική, θα έχει ποιότητα και συνεπώς αποτελεσματικότητα, όταν αυτός που την ασκεί διαθέτει ευρύτητα πνεύματος, πείρα και ευαισθησία. Πέρα από τον επιστημονικό εξοπλισμό, πρέπει ακόμα ο κριτικός να διακρίνεται για την εντιμότητα και την αμεροληψία και να είναι λυτρωμένος από το φθόνο και τη μικροψυχία. Κριτική, τέλος, δεν μπορεί να υπάρξει και να αναπτυχτεί, όταν δεν είναι εξασφαλισμένη η ελεύθερη έκφραση του καθενός.
Διατυπώνεται όμως από ορισμένους η αντίρρηση πως, κι αν ακόμα υπάρχουν οι παραπάνω προϋποθέσεις, η κριτική σχετική αξία έχει, αφού πάσχει σε κάθε περίπτωση από υποκειμενισμό. Μέτρα, λένε, αντικειμενικά για την αξιολόγηση κάποιας πράξης ή ενός καλλιτεχνικού έργου δεν υπάρχουν. Επομένως, ό,τι μας λέει ο κριτικός είναι απλώς και μόνο η γνώμη του. και υπάρχουν συχνά τόσες γνώμες, όσες είναι και οι κριτικές. Θα μπορούσαμε να απαντήσουμε πως, αν ο κριτικός διαθέτει πνεύμα ελεύθερο, λυτρωμένο από εμπάθειες και προκαταλήψεις, αν διαθέτει επαρκή πνευματικό εξοπλισμό, οξύνοια και ευαισθησία, θα μπορέσει να φτάσει σε σωστά σε γενικές γραμμές συμπεράσματα. Αλλά κι αν δε συμβεί αυτό, θα προκαλέσει με τη διατύπωση της άποψής του γόνιμο διάλογο από τον οποίο θα προκύψει σίγουρα κέρδος. Είναι πολύ σημαντικό ότι η κριτική έχει τη δύναμη, αν δε λύνει, τουλάχιστο να θέτει προβλήματα και να μας αφυπνίζει.
Γ.Ν. Δαρδιώτης, Μια μέθοδος προσέγγισης του μαθήματος της Έκθεσης, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1995
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
1. Να ενημερώσεις την τάξη σου για το περιεχόμενο του κειμένου με γραπτή περίληψή του σε 120-140 λέξεις.
2. Ποια είναι, κατά το συγγραφέα, η ορθή κριτική;
3. Με ποια επιχειρήματα αντικρούει ο συγγραφέας, στην τελευταία παράγραφο του κειμένου, την άποψη ότι «η κριτική σχετική αξία έχει, αφού πάσχει σε κάθε περίπτωση από υποκειμενισμό»;
4. Αν έπρεπε να χωριστεί η τρίτη παράγραφος («Πολλοί όμως ... και αμηχανία») του κειμένου σε δύο μικρότερες παραγράφους, σε ποιο σημείο της θα πρότεινες να χωριστεί και γιατί; Ποια διαρθρωτική λέξη θα μπορούσες να προσθέσεις για τη συνοχή των δύο παραγράφων;
5. Να κρατήσεις σημειώσεις (θέμα και σημαντικές λεπτομέρειες) από την έκτη παράγραφο («Όπως όμως ... έκφραση του καθενός») του κειμένου.
6. Να αντικαταστήσεις τη λέξη που είναι σε παρένθεση με αντώνυμή της.
• κρίνω με (αυστηρότητα) ..............................
- (επιδοκιμασία) των (πλεονεκτημάτων) ..............................
- (ο έπαινος) είναι (χρήσιμος) ..............................
7. Να επισημάνεις τέσσερις λέξεις ή φράσεις του κειμένου με μεταφορική/ συγκινησιακή χρήση της γλώσσας και να χρησιμοποιήσεις μία από αυτές σε πρόταση.
8. Όλοι οι άνθρωποι έχουν πολλές φορές δεχτεί κριτική για πράξεις, παραλείψεις, δημιουργήματα ακόμα και για το ήθος τους. Η κριτική αυτή μπορεί να έχει θετικά αλλά και αρνητικά αποτελέσματα. Αξιοποιώντας τις εμπειρίες σου να αναφέρεις ποια είναι αυτά και με ποιες προϋποθέσεις μπορεί η κριτική να είναι εποικοδομητική. Υπόθεσε ότι το κείμενό σου θα δημοσιευτεί σε περιοδικό για νέους.