Παιδεία
Η παιδεία αποτελεί:
Η παιδεία... οδηγεί σε μια σφαιρικότερη επόπτευση / καθολική αντίληψη της ζωής. Σμιλεύει την ψυχή του ανθρώπου…
Παρέχει γνώσεις που αποτελούν αναγκαία βάθρα στήριξης (και ισχυρά ερείσματα) του προσωπικού οικοδομήματος
Καλλιεργεί αξίες που καταυγάζουν (φωτίζουν δυνατά) τους δρόμους της ζωής
Το φως της παιδείας … αναβλύζει από την ψυχή του ανθρώπου
Η παιδεία ανάβει τη σπίθα της αναζήτησης της γνώσης...
Ο άνθρωπος, ως πνεύμα ανυπόταχτο, επιδιώκει την ελευθερία...
Ο νέος ρόλος του εκπαιδευτικού: από απλός μεταδότης γνώσεων θα μετατραπεί σεκαταλύτη αυτοδιδασκαλίας των μαθητών
Σκέφτομαι (=αμφιβάλλω), άρα υπάρχω. Ντεκάρτ
Κείμενο: Ο ρόλος της Παιδείας
Ο όρος Παιδεία με την ευρύτερη έννοια, προσδιορίζεται ως η γενικότερη καλλιέργεια του ανθρώπου η οποία συνδέεται με έννοιες, όπως η «μόρφωση», η «αγωγή» και η «κουλτούρα». Δεν περιορίζεται βέβαια, μόνο στο εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά είναι απόρροια της συνδυασμένης επίδρασης κοινωνικών και πολιτιστικών παραγόντων. Εκτός από τη θεσμοθετημένη εκπαίδευση, η οικογένεια, τα μέσα ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, το ευρύτερο περιβάλλον με τις επικρατούσες αξίες και αντιλήψεις, η πολιτιστική ατμόσφαιρα μιας κοινωνίας, επηρεάζουν την πνευματική ανάπτυξη και τη διαμόρφωση του ήθους και της συμπεριφοράς του ατόμου, δηλαδή την Παιδεία του.
Μια τέτοια προσέγγιση της έννοιας αποκαλύπτει και το διττό της ρόλο, δηλαδή την ευθύνη της για τη διάπλαση της προσωπικότητας και την κοινωνικοποίηση του νέου. Δηλαδή η παιδεία αναλαμβάνει αρχικά να αφυπνίσει και να αξιοποιήσει τις πνευματικές δυνάμεις του ανθρώπου. Γι' αυτό και ο πρώτος ρόλος που καλείται να παίξει αυτή είναι η πνευματική καλλιέργεια.
Η πνευματική καλλιέργεια που παρέχει η παιδεία συνίσταται στην κατάρτιση του ανθρώπου από άποψη γνώσεων, στην καλλιέργεια της λογικής και στην ευαισθητοποίηση του νέου. Στην πρώτη περίπτωση οι γνώσεις αποτελούν απαραίτητα και αναγκαία βάθρα στήριξης του προσωπικού οικοδομήματος. Παράλληλα, η καλλιέργεια της λογικής, δηλαδή της κριτικής ικανότητας και του προβληματισμού, δίνει τη δυνατότητα στο άτομο να λειτουργεί ως ανεξάρτητη προσωπικότητα, ικανή να αντιστέκεται στους σύγχρονους μηχανισμούς ετεροκαθορισμού. Τέλος, η καλλιέργεια της αισθητικής είναι αυτή η διαδικασία που βοηθάει τον άνθρωπο στη σύλληψη και τη γεύση της ομορφιάς της ζωής. Με την απόκτηση της γνώσης, της λογικής και της ευαισθησίας ο άνθρωπος ολοκληρώνει την πνευματική του καλλιέργεια και αποκτά καθολική αντίληψη της ζωής.
Η παιδεία, όμως, δεν αντιμετωπίζει τον άνθρωπο μόνο ως πνευματική παρουσία. Παράλληλα αναλαμβάνει να να εξανθρωπίσει τον ψυχικό κόσμο του ατόμου προετοιμάζοντας το έδαφος για την επαφή του με τις διαχρονικές αξίες. Πρόκειται για ένα έργο δύσκολο, επειδή οι κοινωνίες της εποχής μας χαρακτηρίζονται από ανθρωπιστική κρίση και αντιφατικότητα των ηθικών κανόνων. Είναι, ωστόσο, απαραίτητο, αφού όλοι γνωρίζουμε πως μία πνευματική καλλιέργεια χωρίς παράλληλη ψυχική-χωρίς ηθικούς φραγμούς και αναστολές - θα εγκυμονούσε τεράστιους κινδύνους. Ας φανταστούμε τα προϊόντα του ανθρωπίνου πνεύματος στα χέρια ατόμων χωρίς συνείδηση, ηθικές αρχές και ανθρωπισμό.
Αν, λοιπόν, η Παιδεία κατορθώσει να δώσει στον άνθρωπο τη δυνατότητα διαμόρφωσης μιας ενιαίας και ολοκληρωμένης προσωπικότητας τότε θα έχει πετύχει τον πρώτο της στόχο και θα έχει ήδη προλειάνει το έδαφος για το δεύτερο, δηλαδή τη μεθοδική κοινωνικοποίηση του ατόμου.
Συγκεκριμένα η Παιδεία, έχοντας ως δεδομένο την κοινωνική φύση του ανθρώπου, φροντίζει να μεταλαμπαδεύσει σ' αυτόν όλα τα στοιχεία της ομοιογένειας, ώστε να διευκολύνεται η εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας και να προωθείται η ομαλή ένταξή του νέου μέσα στους κόλπους της. Η Παιδεία βοηθά στην επαγγελματική αποκατάστασή του νέου και στη μεταβολή του σε δραστήρια και παραγωγική μονάδα του κοινωνικού συνόλου. Επιπλέον ως παράγοντας δημιουργίας πολιτικής συνείδησης συντελεί στη μεταμόρφωση του νέου σε υπεύθυνο και συνειδητοποιημένο πολίτη. Τέλοςκαθιστώντας τον μέτοχο της παράδοσης και των εξελίξεων στο χώρο των γραμμάτων, της επιστήμης και της τέχνης έμμεσα τον οδηγεί στις πολιτιστικές διαδικασίες της κοινωνίας. Μέσα απ' αυτό το σκεπτικό αντιλαμβανόμαστε ότι η Παιδεία είναι ο κινητήριος μοχλός της κοινωνικής προόδου. (Διασκευή κειμένου της Ελένης Ζώμα - Παπουτσή)
Κείμενο: Το αίτημα της αναβάθμισης του σχολείου.
Τα τραγικά γεγονότα του τελευταίου μήνα, η δικαιολογημένη οργή των νέων και η όλη κατάσταση στα δημόσια σχολεία οδηγούν, και πρέπει να οδηγούν, όλους μας σε αυτοκριτική και σε προβληματισμό. Γιατί, άραγε, βγήκαν τόσοι μαθητές στους δρόμους; Τι όραμα τους δίνουν η κοινωνία και η πολιτεία για το αύριο, για το μέλλον τους;
Πολλά ερωτήματα μπορούν να τεθούν, αφού πολλά προβλήματα μαστίζουν το δημόσιο σχολείο εδώ και χρόνια, όπως οι ελλείψεις σε υλικοτεχνικές υποδομές, η μη έγκαιρη πληρότητα σε εκπαιδευτικούς, η απουσία αξιολόγησης του έργου του εκπαιδευτικού και της σχολικής μονάδας, η βαθμολογική αξιολόγηση των μαθητών στη βάση της απομνημόνευσης, που συχνά αποδεικνύεται φενάκη και που συναρτάται και με τον τρόπο που διατυπώνονται οι ερωτήσεις στις γενικές εξετάσεις. Το σημερινό σχολείο δεν είναι ελκυστικό στους μαθητές, γιατί δε λειτουργεί ως χώρος δημιουργίας, αυτοέκφρασης, συμμετοχικής μάθησης, άσκησης στην κριτική σκέψη, δεν καλλιεργεί τις δεξιότητες, δεν κοινωνικοποιεί.
Αυτά μπορούν να επιτευχθούν με την εισαγωγή καινοτόμων προγραμμάτων μάθησης και καινοτομιών στη διαδικασία μάθησης, όχι μόνο στο σχολείο, αλλά δια βίου. Τα καινοτόμα προγράμματα, ως επιχειρηματικότητα των νέων, ως περιβαλλοντική αγωγή και εκπαίδευση, ως προγράμματα υγείας και κοινωνικής συμπεριφοράς, ως μικροέρευνες με αφορμή τα μαθήματά τους, ως προγράμματα θεάτρου, ως εργαστήρι του φιλολόγου, όπου θα καλλιεργείται η γλώσσα και ο πολιτισμός, ως προγράμματα με τεχνολογική κατεύθυνση, θα αφήσουν χώρο για τη δημιουργικότητα των μαθητών, θα καλλιεργήσουν το πνεύμα της έρευνας και της συνεργασίας και θα συμβάλλουν στην απόκτηση της ουσιαστικής γνώσης.
Το σχολείο του παρόντος και του μέλλοντος πρέπει να είναι δημιουργικό, ανοιχτό και ποιοτικό. Η ποιότητα ως κύριο αίτημα οικοδομείται με τη συμμετοχική και δημιουργική μάθηση, που οδηγεί τους μαθητές στην αυτοπραγμάτωση, στη συνεργασία με τους συμμαθητές τους και σε δραστηριότητες που συνδέουν το σχολείο με τη ζωή. Για αυτό είναι αναγκαία η συνεργασία όλων (εκπαιδευτικών, επιστημόνων και πανεπιστημιακών, συνδικαλιστών, μαθητών, γονέων) και, κυρίως, η ουσιαστική συμβολή της πολιτείας, που δεν θα έχει μόνο σε φραστικό επίπεδο την προτεραιότητα για την Παιδεία, αλλά σε πρακτικό και ουσιαστικό, με οικονομική ενίσχυση και με όραμα για μια καλύτερη δημόσια εκπαίδευση. Τίποτε δε θα αποδώσει, αν δεν εστιαστεί το ενδιαφέρον στο έμψυχο δυναμικό και αν δεν ξεκινήσουν οι όποιες αλλαγές και βελτιώσεις από το Δημοτικό και το Γυμνάσιο, για να αποδώσουν στο Λύκειο και το Πανεπιστήμιο. Είναι καιρός να σχεδιαστεί καλύτερα το αύριο του ελληνικού σχολείου. Οι καιροί ου μενετοί…
Άρθρο από την τρίμηνη περιοδική έκδοση «Φιλολογική»,
(τεύχος 105) της Π.Ε.Φ. (Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων).
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ 2000
ΚΕΙΜΕΝΟ
Μια σημαντική πρόκληση στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα είναι με ποιον τρόπο θα διαφυλαχθούν τα ιδανικά της ειρήνης, της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η απάντηση είναι: κατάλληλη αγωγή και παιδεία. Το ίδιο ισχύει για τα ηθικά διλήμματα που θέτει η ασύλληπτη επιστημονική πρόοδος (κλωνοποίηση, παραγωγή ανθρώπινων εμβρύων, μεταλλαγμένα προϊόντα, οικολογικές καταστροφές κ.ά.). Το κράτος πρόσφερε ως τώρα εκπαίδευση και λιγότερο παιδεία. Η ευρύτερη καλλιέργεια είναι προσωπική κατάκτηση που απαιτεί θυσίες. Η δια βίου εκπαίδευση και κατάρτιση μετατοπίζει το κέντρο βάρους από το κράτος στο άτομο, το οποίο οφείλει να έρθει σε επαφή με πολλούς τομείς γνώσης σε διάφορες μορφές της. Η μετάβαση από την τοπική στην παγκόσμια κοινωνία προϋποθέτει γλωσσομάθεια, ανοχή στη διαφορετικότητα και στον πολυπολιτισμό, πνεύμα συνεργασίας και συναδέλφωσης στο «παγκόσμιο χωριό», στο οποίο έχει μεταβληθεί ο πλανήτης μας. Και εδώ στην Ελλάδα έχουν γίνει ορατές οι πολλαπλές όψεις της παγκοσμιοποίησης στην κοινωνιολογική και οικονομική εκδοχή της. Τα όρια των εθνικών κρατών, στην παραδοσιακή μορφή τους, εξαλείφονται, καθώς διακινούνται εκατομμύρια άνθρωποι, αγαθά και ιδέες με απίστευτη ταχύτητα. Η εμμονή, όμως, στα οικονομικά συμφέροντα και στους κανόνες της ελεύθερης αγοράς, η επιβολή του καταναλωτικού προτύπου της αφθονίας, το διευρυνόμενο χάσμα ανάμεσα στα φτωχά και στα πλούσια κράτη, η κρίση της δημοκρατικής συμμετοχής και του κράτους πρόνοιας, η κοινωνική περιθωριοποίηση και ο αποκλεισμός και τόσα άλλα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κόσμος δημιουργούν κλίμα ανησυχίας για το μέλλον.
Η αισιοδοξία για την πορεία του κόσμου κατά την τρίτη χιλιετία μπορεί να προκύψει από τον επαναπροσδιορισμό του ρόλου και της αποστολής της εκπαίδευσης. Το παλιό μοντέλο που ισχύει ακόμη στην Ελλάδα και το οποίο στηρίζεται σε ποσοτικά κριτήρια (συσσώρευση γνώσεων στο παραδοσιακό γνωσιοκεντρικό σχολείο) πρέπει να αντικατασταθεί από ποιοτικά κριτήρια. Η απλή παροχή γνώσεων δεν ωφελεί πια. Οι μαθητές και οι φοιτητές, όπως και κάθε άνθρωπος, πρέπει να μάθουν να αξιοποιούν τις ευκαιρίες για μάθηση, που τους δίνονται σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους.
Στην έκθεση της Διεθνούς Επιτροπής της UNESCO για την εκπαίδευση στον 21ο αιώνα, τονίζεται ότι η διά βίου εκπαίδευση πρέπει να στηρίζεται στους παρακάτω τέσσερις πυλώνες, που αποτελούν διαφορετικά είδη μάθησης: 1. Μαθαίνω πώς να αποκτώ τη γνώση, συνδυάζοντας ικανοποιητικά μια ευρύτατη γενική παιδεία με τη δυνατότητα εμβάθυνσης σε ορισμένα θέματα. 2. Μαθαίνω να ενεργώ με τέτοιον τρόπο, ώστε να αποκτώ όχι μόνο επαγγελματική κατάρτιση, αλλά και γενικότερα τη δυνατότητα να αντιμετωπίζω διάφορες καταστάσεις και να εργάζομαι αρμονικά σε ομάδες. 3. Μαθαίνω να συμβιώνω, κατανοώντας τους άλλους και έχοντας επίγνωση των κοινωνικών αλληλεξαρτήσεων - συμβάλλοντας στην πραγματοποίηση κοινών δράσεων και στη διευθέτηση των συγκρούσεων - με σεβασμό στις αξίες του πλουραλισμού, της αμοιβαίας κατανόησης και της ειρήνης. 4. Μαθαίνω να ζω με τέτοιον τρόπο, ώστε να αναπτύσσω την προσωπικότητά μου και να μπορώ να ενεργώ με μεγαλύτερη αυτονομία και περισσότερη κρίση και προσωπική υπευθυνότητα. Για τον λόγο αυτό, η εκπαίδευση δεν πρέπει να παραμελεί την ανάπτυξη των ατομικών δυνατοτήτων, τη μνήμη, τη λογική κρίση, την αίσθηση του ωραίου, τις φυσικές ικανότητες του ατόμου και τη δεξιότητα της επικοινωνίας, με παράλληλη ευαισθησία στη χρήση της μητρικής γλώσσας.
(Κείμενο από τον ημερήσιο Τύπο).
Α. Το παραπάνω άρθρο δημοσιεύθηκε πρόσφατα σε εφημερίδα. Να παρουσιάσετε στην τάξη σας το περιεχόμενο του άρθρου αυτού με μια περίληψη 100 - 120 λέξεων.Μονάδες 25
Β1. Με ποια νοηματική σχέση συνδέονται μεταξύ τους η πρώτη και η δεύτερη παράγραφος του κειμένου; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. Μονάδες 5
Β2. Να αναλύσετε τη δομή της τελευταίας παραγράφου (δομικά στοιχεία/ μέρη, τρόπος/ μέθοδος ανάπτυξης). Μονάδες 5
Β3. «Η μετάβαση από την τοπική στην παγκόσμια κοινωνία απαιτεί...».
α) μόνο την εκμάθηση της μητρικής γλώσσας
β) ανεξαρτησία και αυτονομία δράσης
γ)αποδοχή κάθε κοινωνικής και πολιτισμικής ιδιαιτερότητας
δ) καλλιέργεια τοπικιστικού πνεύματος
Ποια από τις παραπάνω φράσεις (α, β, γ, δ) συμπληρώνει σωστά, σύμφωνα με το κείμενο, το νόημα την πρότασης που σας δίνεται; Να τη γράψετε στο τετράδιό σας και να αιτιολογήσετε με συντομία την επιλογή σας. Μονάδες 5
Β4. Να αποδώσετε σε 90 λέξεις το νόημα της παρακάτω φράσης του κειμένου: «Το κράτος πρόσφερε ως τώρα εκπαίδευση και λιγότερο παιδεία».
Μονάδες 10
Β5. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: συμμετοχή, τοπική, ταχύτητα, αφθονία, υπευθυνότητα. Μονάδες 10
Γ. Τώρα που έφτασε η στιγμή της αποφοίτησής σας από το Λύκειο, αξιοποιώντας τις εμπειρίες της σχολικής σας ζωής, να γράψετε μια επιστολή προς τον υπουργό Παιδείας, στην οποία να διατυπώσετε τεκμηριωμένα τις απόψεις σας για τις αλλαγές που θα θέλατε να γίνουν στο σχολείο, προκειμένου αυτό να ανταποκρίνεται αποτελεσματικότερα στις αναζητήσεις των νέων και στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνίας. (500 - 600 λέξεις).
Μονάδες 40
Κείμενο: Το σχολείο της δημιουργικότητας, Κώστα Μπαλάσκα
Το σχολείο που θέλει να αναπτύξει τη δημιουργικότητα των μαθητών του θα πρέπει να μεριμνήσει για τη δημιουργία κατάλληλου κλίματος και ευνοϊκών συνθηκών. Προγράμματα, βιβλία, μέθοδοι διδασκαλίας, δάσκαλοι και μαθητές θα πρέπει να προσαρμοστούν και να στραφούν προς αυτή την κατεύθυνση. Η μηχανική μάθηση, η τυποποίηση της διδασκαλίας, η παθητική επανάληψη, η παιδαγωγική του «κάνε το όπως σου το λέω» θα αποκλειστούν και θα αντικατασταθούν με μεθόδους όσο γίνεται περισσότερο ενεργητικές. Η θεματολογία των μαθημάτων θα αλλάξει και θα στραφεί σε θέματα που η πραγματοποίησή τους ενδιαφέρει ένα μαθητή ή μια ομάδα μαθητών.
Συχνά ερωτήματα όπως «τι θα ήθελες να κάνεις» και «πως σκέπτεσαι να εργαστείς» βρίσκονται στη βάση μιας δημιουργικής παιδευτικής διαδικασίας που σέβεται την ατομικότητα του μαθητή και πιστεύει στις δημιουργικές του δυνατότητες. Από τις μεθόδους μάθησης σημαντικότερη είναι η διερευνητική κατά την οποία η οργάνωση της ύλης και η σύνδεση των γνωστικών τμημάτων επαφίεται στον ίδιο το μαθητή, ώστε η μάθηση να παίρνει μια δημιουργικά εξατομικευμένη μορφή σχετιζόμενη άμεσα με την εργασία, να είναι δηλαδή μάθηση πραγματική.
Ο δάσκαλος εξάλλου θα πρέπει να είναι σε θέση να επανατοποθετήσει τον παραδοσιακό του ρόλο, να τον αναθεωρήσει κριτικά και να παραμερίσει το μοντέλου του παραδοσιακού δασκάλου. Θα πρέπει να μείνει ανοιχτός και ευέλικτος, να οργανώνει, να εμψυχώνει, να ενθαρρύνει, να δίνει τις πληροφορίες που χρειάζεται ο μαθητής για τη δουλειά του ή να τον κατευθύνει σωστά στην αναζήτηση και την ανεύρεσή τους. Με άλλα λόγια, θα πρέπει να είναι ο ίδιος δημιουργικό άτομο.
Πιο συγκεκριμένα, η σχολική ζωή στο δημιουργικό σχολείο θα μπορούσε να οργανωθεί με τρόπους που να ευνοούν τις πρωτοβουλίες, τις επιλογές, τις εργασίες των μαθητών σε θέματα που τους ενδιαφέρουν. Να ανατίθεται για παράδειγμα στους μαθητές η οργάνωση και παρουσίαση ορισμένων μαθημάτων, διαφόρων εκθέσεων, έκδοσης περιοδικού ή εφημερίδας, θεατρικών παραστάσεων, ομιλιών για θέματα επικαιρότητας, κοινωνικά, πολιτικά, επιστημονικά.
Στο δημιουργικό σχολείο πρέπει να ενθαρρυνθεί η συμμετοχή των μαθητών στο διάλογο. Κάτι τέτοιο μπορεί να οδηγήσει στην εκτροπή από τη διδασκαλία που έχει σχεδιάσει ο δάσκαλος. Ο καλός δάσκαλος ποτέ δεν ξέρει πού θα βγάλει τελικά το μάθημα, και σε αυτό τελικά βρίσκεται η γοητεία του έργου του. Ένα μάθημα που οδηγεί εκεί που αυτός έχει σχεδιάσει, δεν είναι πάντα το καλύτερο μάθημα.
Στο δημιουργικό σχολείο πρέπει να προσεχτεί ιδιαίτερα ο τρόπος υποβολής των ερωτήσεων. Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τις ερωτήσεις σε ερωτήσεις κλειστές και ανοιχτές. Κλειστές είναι εκείνες που ο δάσκαλος ξέρει την απάντηση και την περιμένει. Ακούει αδιάφορα ή δεν ακούει καθόλου τις άλλες απαντήσεις. Ο μαθητής δεν απορεί, δεν ρωτάει, δεν ενθαρρύνεται στην απορία ή στην ερώτηση, δεν βλέπει να λαμβάνεται υπόψη η προσπάθεια του και κατά συνέπεια δεν διακινδυνεύει μια απάντηση λαθεμένη. Ο δημιουργικός μαθητής δυσφορεί σε τέτοιες συνθήκες μαθήματος και αντιδρά συχνά με απρέπεια ή με ειρωνεία.
«Να κάνετε ερωτήσεις που να μην ξέρετε την απάντηση», αυτό είναι το αίτημα της δημιουργικότητας. Η στενή όμως αντίληψη για την αγωγή, που περιορίζει το ρόλο της στο γνωστικό υλικό αποκλειστικά, δεν αφήνει το δάσκαλο να κινηθεί στο χώρο της συλλογικής προσπάθειας. Ο δάσκαλος δεν έχει τη δυνατότητα να εκμεταλλευτεί τις δημιουργικές προοπτικές που δίνουν οι ανοιχτές ερωτήσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η δεξιότητα της παραγωγής γραπτού λόγου. Ο φιλόλογος ζητάει από τους μαθητές να γράψουν ένα κείμενο πάνω σ’ ένα θέμα με σχεδόν δεδομένη την απάντηση. Γιατί δε ζητάει τη γνώμη τους πάνω σ’ ένα πραγματικό ερώτημα; Γιατί δεν τους ασκεί στη συγγραφή ενός συλλογικού κειμένου; Αλλά και γενικά το σχολείο γιατί δε βοηθάει τους μαθητές να χρησιμοποιούν τα χέρια τους, να κατασκευάζουν, να ερευνούν, να αποκτούν προσωπικές εμπειρίες και γνώσεις; Προς αυτήν την κατεύθυνση οφείλει να κινείται το δημιουργικό σχολείο.
Εκπαίδευση, αγωγή, παιδεία
Εκπαίδευση και αγωγή είναι συγγενικές αλλά όχι ταυτόσημες έννοιες: ταυτίζονται στο στόχο που υπηρετούν και διαφέρουν στα μέσα με τα οποία τον εκπληρώνουν. Και της μιας και της άλλης στόχος είναι ο νέος: η ωρίμανση και η ολοκλήρωση του, η προετοιμασία του για την κοινωνική ζωή και ο εφοδιασμός του με τις γνώσεις και τις αξίες που θα τον αναδείξουν σε χρήσιμο και υπεύθυνο κοινωνικό μέλος.
Η εκπαίδευση υπηρετεί το γνωστικό σκέλος αυτού του έργου. Αποστολή της είναι ο γνωστικός εξοπλισμός του νέου, ο πλουτισμός του με τις απαραίτητες γνώσεις, ώστε αφενός να εξοικειωθεί με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον και αφετέρου να αναπτύξει τα φυσικά προσόντα και τις ικανότητες του. Μέσα απ' την πρώτη λειτουργία πετυχαίνεται η προσαρμογή του στο εξωτερικό περιβάλλον, ενώ μέσα απ' τη δεύτερη αποκτά τη δυνατότητα να επιφέρει σ' αυτό μικρότερες ή μεγαλύτερες αλλαγές.
Η αγωγή αναλαμβάνει το ηθικό σκέλος του έργου. Αποστολή της είναι ο ηθικός εξο πλισμός του νέου, ο πλουτισμός του με αξίες, ώστε απ' τη μια να τιθασευτούν τα ένστικτα και απ' την άλλη να καλλιεργηθεί η ηθική συνείδηση. Μέσα από την πρώτη λειτουργία καταπιέζεται το άλογο μέρος της φύσης του, ενώ μέσα απ' τη δεύτερη απελευθερώνεται και δυναμώνει το έλλογο.
Επομένως, η εκπαίδευση και η αγωγή αποτελούν δύο εφαπτόμενους στο σημείο του στό χου κύκλους, ο καθένας απ' τους οποίους περικλείει διαφορετικό σύνολο παιδευτικών επι δράσεων, αλλά συνάμα αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης διαδικασίας, που καλείται παιδεία. Ό,τι σημαντικότερο προσφέρουν στον άνθρωπο η εκπαίδευση και η αγωγή σε συνδυα σμό με ό,τι καινούριο αυτός αποθησαυρίζει στην πορεία του χρόνου συνιστά την παιδεία του. Βέβαια, η παιδεία δεν αποτελείται ούτε μόνο από γνώσεις ούτε μόνο από αξίες, αλλά απ' το συνθετικό -όχι αθροιστικό- αποτέλεσμα τους: τις μεστές από γνώσεις αξίες και τις πυκνές από αξίες γνώσεις. Και ενώ έξω από τη σχέση αυτή γνώσεις και αξίες μένουν κε νές από ηθική και πνευματική ποιότητα, όταν με προσωπική κυρίως προσπάθεια, συντίθενται σε παιδεία αποτελούν πνευματικούς και ηθικούς αναβαθμούς στην ανθρώπινη προσπάθεια για ολοκλήρωση.
Παιδεία
Κυβερνήτη του ανθρώπινου βίου, χαρακτήρισε την παιδεία ο Γ. Σεφέρης, γιατί ό,τι ο καθέ νας είναι στις παιδευτικές επιδράσεις του περιβάλλοντος το οφείλει και στον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος τις εισπράττει, τις επεξεργάζεται και τις διευθετεί μέσα του.
Έξω από αυτές τις επιδράσεις υπάρχουμε μόνο ως βιολογικά όντα και όχι ως πνευματι κές υπάρξεις· υπάρχουμε ως ζωικές οντότητες και όχι ως ανθρώπινες παρουσίες. Παρα φράζοντας τα λόγια του Αριστοτέλη: ο δίχως παιδεία άνθρωπος είναι θηρίο ή θεός.
Επομένως, το έργο της παιδείας είναι πριν απ' όλα εξανθρωπιστικό, η δε υλοποίηση του έχει μια πνευματική και μια ηθική διάσταση. Η πρώτη συντελείται μέσω των γνώσεων και η δεύτερη μέσω των αξιών. Οι γνώσεις δυναμώνουν το μυαλό και οι αξίες καλλιεργούν την ψυχή. Το δυναμωμένο απ' τις γνώσεις μυαλό μπορεί να σκέφτεται και η σκέψη είναι το πρώτο στάδιο της πνευματικής ελευθερίας έπεται το στάδιο της αμφιβολίας και της κριτικής. Η καλλιεργημένη απ' τις αξίες ψυχή μπορεί να αυτοελέγχεται και ο αυτοέλεγχος είναι το πρώτο στάδιο της ηθικής ελευθερίας· έπεται το στάδιο της καλοσύνης και της αγάπης.
Επομένως, η παιδεία απαλλάσσει το μυαλό απ' τη δυναστεία της αμάθειας και την ψυχή απ' τη δυναστεία των ενστίκτων, Η απαλλαγή αυτή συνιστά πράξη και στιγμή της ανθρώ πινης αυτοπραγμάτωσης, αλλά ούτε σταθμός ούτε τέρμα της είναι. Πάντ' ανοιχτά, πάντ' άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μου, έλεγε ο ποιητής. Η ολοκλήρωση είναι μια δυναμική και ασταμάτητη διαδικασία, στη διάρκεια της οποίας οι ψυχικές και οι πνευματικές δυνάμεις βρίσκονται σε διαρκή ένταση και κρατούν το άτομο σε κατάσταση συνεχούς ηθικής και πνευματικής βελτίωσης.
Παιδευμένος, λοιπόν, δεν είναι αυτός που διαθέτει μορφωτικούς τίτλους και ασκείπνευματικά επαγγέλματα, αλλά αυτός που σε όποιο επίπεδο καλλιέργειας και αν βρίσκε ται μοχθεί να γίνει καλύτερος: να φωτίσει το πνεύμα του με περισσότερες γνώσεις, το χα ρακτήρα του με περισσότερες αξίες και την ψυχή του με ανώτερα αισθήματα. Απ’ το μόχθο αυτό προκύπτει η αληθινή παιδεία και αυτή δεν έχει άλλο νόημα απ' το διαρκή και ολοένα πιο βαθύ εξανθρωπισμό του ανθρώπου.
Το κατά κεφαλήν περιεχόμενο της εκπαίδευσης
O πολίτης έχει δικαιώματα και υποχρεώσεις. Οι έμπειροι λαοί θεωρούν ότι τα δικαιώματά τους τα κατέχουν αυτόματα και αυτοδίκαια. Οι πατριώτες μας πιστεύουν, σε μεγάλο βαθμό, ότι τα δικαιώματα τα παραχωρεί το κράτος... και αν τα διαπραγματευθούν παίρνουν κάτι παραπάνω, ενίοτε τα πουλάνε μέσω της ψήφου! Ο πολίτης πρέπει να γνωρίζει τι του ανήκει, τι του προσήκει και να το απαιτεί χωρίς όρους, η δε εξουσία να πάψει να εμπορεύεται...
Στις ημέρες μας είναι ανάγκη να τονώσουμε τον ρόλο του πολίτη, της πηγής νομιμότητας του δημοκρατικού μας πολιτεύματος, και το μέσον είναι η παιδεία. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν προάγει τη μεταρρύθμιση της σκέψης και ο δρόμος της ανοιχτής σκέψης αποτελεί αναγκαιότητα. Μιας σκέψης χωρίς προϋποθέσεις, παραδοχές και δογματικές αγκυλώσεις. Το σχολείο γεμίζει τα παιδιά με άγχος, τους στερεί την ομορφιά της παιδικότητας, τους απομακρύνει από το παιχνίδι και τη ζωντανή εμπειρία, τα φορτώνει με περιττές γνώσεις, τους κλέβει το χαμόγελο...
Το ζητούμενο είναι να τους μάθουμε να αναζητούν, να έχουν ελεύθερο χρόνο να σκεφτούν, να έρθουν σε επαφή με την πραγματικότητα, να αποκτήσουν εμπειρίες και να τις οργανώνουν με τη σκέψη τους. Πρέπει να διδάξουμε στους νέους μας μέθοδο αναζήτησης και αμφισβήτησης και μαζί αποτελεσματικούς τρόπους να γίνουν ευτυχείς πολίτες. Το τελικό προϊόν της Παιδείας πρέπει να είναι: ο ανήσυχος, ο ερευνητικός, ο δυναμικός και αμφισβητίας πολίτης. Για τον σκοπό αυτόν το εκπαιδευτικό μας σύστημα πρέπει να μην εδράζεται στη βεβαιότητα, αλλά να κάνει ανεκτή την αβεβαιότητα, να ενθαρρύνει την αναζήτηση, την απορία, την αμφισβήτηση και να προετοιμάζει το άτομο να ανταποκριθεί στις προκλήσεις.
Οι αλλαγές είναι επιβεβλημένες, το σημαντικότερο ίσως είναι να σκεφτούμε προς ποια κατεύθυνση και για ποιο λόγο. Τα τελευταία χρόνια έγινε μεγάλη προσπάθεια από τους κυβερνώντες τη χώρα να αυξηθεί το κατά κεφαλήν εισόδημα, δεν έγινε όμως καμία σοβαρή προσπάθεια για την αύξηση του κατά κεφαλήν περιεχομένου. Η νέα πραγματικότητα (μόρφωση χωρίς μάθηση) επιβάλλει νέα θεώρηση ως προς την οργάνωση της γνώσης. Το γεγονός αυτό απαιτεί ριζική αναθεώρηση των προγραμμάτων σπουδών και απαλλαγή τους από το υπερβολικό φορτίο. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα υποβαθμίζεται από την υπερφόρτωσή του.
Η πρώτη φροντίδα του εκπαιδευτικού μας συστήματος πρέπει να είναι η προαγωγή της κριτικής σκέψης, δηλαδή η μεθοδική εξέταση και η αμφιβολία, και ο μετασχηματισμός του δασκάλου-εξουσίας σε δάσκαλο-σύντροφο, του δασκάλου-αυθεντίας σε δάσκαλο-ερευνητή και τελικά του δασκάλου-πηγής σε δάσκαλο-φίλτρο της γνώσης.
Στις συζητήσεις για την Παιδεία το κυρίαρχο θέμα που εξαντλεί τους συνομιλητές είναι εκείνο των οικονομικών πόρων. Είναι πράγματι τα οικονομικά της Παιδείας μια ουσιώδης παράμετρος του όλου προβλήματος, αλλά όχι η κυρίαρχη. Το κυρίαρχο είναι να μορφοποιήσουμε το συλλογικό όραμα για την πορεία της κοινωνίας μας και να το κάνουμε ο καθένας μας προσωπική του ευθύνη... Ας αναλογιστούμε όλοι τις ευθύνες μας και πιο πολύ οι πολιτικές ηγεσίες της χώρας και ας παραδώσουμε στις γενιές του μέλλοντος την προοπτική και το δικαίωμα να ελπίζουν. Ο πολίτης του μέλλοντος απαιτεί το δικαίωμά του, δηλαδή αύξηση του κατά κεφαλήν περιεχομένου.
Χρ. Β. Μασσαλά, ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-10-2002
ΜΗΤΣΕΛΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ